پرسش پیر از مرید

کرد مرادی ز مرید این سوال:
چیست معاش تو و چون‌ست حال؟

گفت:خدای ار بدهد شاکرم
ور ندهد شاکرم و صابرم

آه کشان پیر همایون شیم¹
گفت چنینی تو سگ نیز هم

سگ‌روشا عاقبت‌اندیش باش
کار به سامان کن و درویش باش

جسم تو از جامه‌ی تقوی بری‌ست
این نه قناعت که بدن‌پروری‌ست

شکر بود نان خدا داده را
شکر مکن سفره‌ی ننهاده را

قفل مزن بر در دکان خویش
خیز و ز همت بطلب نان خویش

^{1-شیم به فتح «یا»جمع شیمه:طبیعت،خصال.}

.

.

( دیوان-242/43 )

ماه‌بانو

سلامی چون نسیم آشنایی
بدان گلزار مهر و پارسایی

بدان طاووس زیبای بهشتی
بدان مجموعه‌ی نیکو سرشتی

مهین‌بانوی خوش‌خوی دل‌افروز
که مهبانوش خواند شوهر امروز

نجیبی مهربانی نازنینی
به باطن همچو ظاهر دلنشینی

گل گلزار شمس آن نازنین‌مرد
که در جمع جوان‌مردان بود فرد

جناب شمس دانم غم ندارد
که ماهی چون تو در کاشانه ندارد

زنی؟ زن نه که یک دنیا فرشته
ز نور ماه و عطر گل سرشته

گرامی شوهری با فر و تمکین
چه نیکو خانه‌ای،زن آن و مرد این

تو خوبی خواهر من،شوهرت هم
چه گویم بیش ازین والله اعلم

مبارک بادت ای گل‌چهره این نام
روا بادا ازین نامت همه کام

خوشا ماهی که بانویش تو باشی
خوشا باغی که شب‌بویش تو باشی

تو شمع جمع و مهبانوی شمسی
فروغ بخت در مشکوی شمسی

وجودت مجمع لطف و نکویی است
ز خوبی‌ها یکی هم خوب‌رویی است

به رخ روشن به گوهر تاب‌ناکی
خدایت دوست می‌دارد که پاکی

تویی گل،دخترت گل،مادرت گل
فرو می‌بارد از بام و درت گل

دلارا دختری چون چشمه‌ی نور
که چشم بد ز روی خوب او دور

فرح‌زا مادری خوش‌آب و خوش‌گل
ز پا تا سر،صفا،سر تا به پا دل

ندانم بازم این دولت دهد دست
که باشم با شما خوش‌نود و سرمست

اگر قسمت چنین شد ای خوشا من
وگرنه بی‌نوا دل،بی‌نوا من

.

.

( دیوان-214/15 )

آرزو دارم

آرزو دارم که باز آن روی زیبا را ببینم
آن رخ و آن چشم و آن بالای رعنا را ببینم

نقش رویای مرا،در چشم مشتاقم بخوانی
تا در آن چشمان جادو،نقش رویا را ببینم

قصه‌ها گفتم به سودای تو،با هم‌صحبتانت
تا نهان از چشم‌ها،آن روی زیبا را ببینم

پیش پای خویش را آسان نمی‌بینم کجایی
ای چراغ زندگی،تا عرش اعلی را ببینم

با من وحشی،نمی‌دانم چه کردی کاین زمان من
بهر دیدار تو،خواهم جمله دنیا را ببینم

دیدن روی تو ام بس نیست،کی باشد که یک‌دم
ای سراپایم فدایت،آن سراپا را ببینم

رخصتم ده تا نهان از مردمان آیم به سویت
وان اشارت‌های گرم عشرت‌افزا را ببینم

بر من،ای آیینه‌منظر،یک‌نفس امروز بگذر
تا در آن آیینه،ای گل،نقش فردا را ببینم

در دو چشم آسمانی رنگت،ای موجود عرشی
لحظه‌یی بگذار تا من،آسمان‌ها را ببینم

.

.

( دیوان-125 )

عشق آتشین

r.pejman: این شعر،هم در دیوان هست و هم در کتاب خاشاک اما دارای دوگانگی‌هایی می‌باشد. بنا را بر نوشته‌ی دیوان می‌گذارم. بیت‌هایی از دیوان که دارای نایکسانی با خاشاک می‌باشد را در { ... } نشان می‌دهم.همچنین بیت‌هایی را که در خاشاک نیست را با // نشانه گذاری می‌کنم.

ـــــــــــ

با خود به تفرج چمن بردم

آن نوگل باغ زندگانی را

                                  در روح لطیف او برافشاندم

                                  افکار لطیف آسمانی را

                                                                    شاید{باشد}که درین سراچه دریابد

                                                                    اکسیر حیات جاودانی را

                                  سرچشمه‌ی عشق و مهربانی را

از شاخ هلو شکوفه‌یی گلرنگ

برکند و به ناز بر گریبان زد

                                  تا شعله فزون کند شقایق را

                                  بر آتش او ز شوق دامان زد

                                                                    با شادی کودکانه،آبی خوش

                                                                    بر موی سیاه و روی رخشان زد

                                  خندان به لب شکوفه دندان زد

بر سبزه چو گل فتاد و با من گفت

کام دلی از زمانه می‌خواهم

                                  بر شاخ گلی برای روزی چند

                                  بلبل‌صفت آشیانه می‌خواهم

                                                                    از این همه قید و شرط بی‌زارم

                                                                    آزادی بی‌کرانه می‌خواهم

                                  من عشرت وحشیانه می‌خواهم

خواهم که ز عشقی آتشین ای دوست

سر تا به قدم چو شمع درگیرم

                                  این کهنه متاع نام و تقوی را{کالای وجود را در این سودا}

                                  ناچیز شمرده،مختصر گیرم

                                                                    منظومه‌ی عیش و راه شادی را

                                                                    هرجا که به سر رسد ز سر گیرم

                                  زین عمر دو روزه بهره برگیرم

//بگذار که عفت دروغین را

بگذارم و در حقیقت آویزم

                                  از چشمه‌ی عشق و آرزو،آبی

                                  بر آتش نام و آبرو ریزم

                                                                    زان پیش که عقل خفته برخیزد

                                                                    دیوانه صفت ز جای برخیزم

                                  برخیزم و شورشی برانگیزم//

زیر گل زرد خفت و بر سبزه

سود آن گل ناز{بنهاد جبین}ارغوانی را

                                  من در رخ آن فرشته می‌دیدم

                                  شور دل و آتش جوانی را

                                                                    او خفته و آسمان ورق می‌زد

                                                                    آهسته کتاب زندگانی را

                                  افسانه‌ی عشق و کامرانی را

//او بی‌خبر از جلال عشق آن روز

می‌سوخت در آتش جوانی‌ها

                                  سر رشته‌ی عقل را ز نادانی

                                  می‌داد به دست کامرانی‌ها

                                                                    پنداشت که شهوت آزمون شوری‌ست

                                                                    ایثار و خضوع و جان‌فشانی‌ها

                                  آن چشمه‌ی نور زندگانی‌ها//

شب‌گاهان{آغاز شب}از فراز کوهستان

افروخته آتشی هویدا شد

                                  گفتی که ستاره‌یی فرود آمد

                                  بر تارک کوه و عالم{مجلس}آرا شد

                                                                    ناگه ز هجوم تندبادی سخت

                                                                    آن شعله سری کشید از پا شد

                                  نابود شد آتشی که پیدا شد

گفتم که چو آتش است عشق ای دوست

کش باد ملایمی برانگیزد

                                  وز جنبش گرد باد صحرا گرد{لیکن ز هجوم تندبادی سخت}

                                  پیچان شده از میانه برخیزد

                                                                    زنهار ز عشق آتشین ای دوست

                                                                    بگریز و گرنه عشق بگریزد

                                  لبریز چو شد پیاله می‌ریزد

.

.

( دیوان-317/19 )

( خاشاک-151/53 )

                    

پیام صلح

ای اختر خجسته که آرام و بی‌خیال
در منتهای بام فلک جا گرفته‌ای

گوشت چه‌ها شنیده ز دنیای ما بگو
کاینسان کناره از همه دنیا گرفته‌ای

*          *          *

صدها هزار سال بباید که نور تو
زان مرز دوردست بدین خاک‌دان رسد

بر نسل‌های سوخته در شعله‌های جنگ
نورت به سان مرهم راحت‌رسان رسد

*          *          *

کس آگهی ندارد از آن سرزمین ولی
دانم که در دیار تو نامی ز جنگ نیست

آنجا زبان تیغ چه گوید چو خلق را
حرص دهان گشاده و چشمان تنگ نیست

*          *          *

وین خاک توده،این کره‌ی کوچک،این زمین
میدان ترک‌تازی دیوانه دیوهاست

بر ذره‌یی حقیر و سبک‌وزن و بی‌فروغ
این غول‌های ذره‌شکن را غریوهاست

*          *          *

نور زمان‌نورد تو ای شمع دل‌فروز
در شامگاه عمر زمین بر زمین رسد

وز بعد قرن‌ها رسد آخر پیام صلح
بر ما اگرچه در نفس واپسین رسد

.

.

( دیوان-394/95 )

در آیینه‌ی فردا

[ پاسخ به یک دوشیز ]

ــــــــــــــــــ

دخترا،بر رخ من خنده زدی
که چو گیسوی تو چین بر چین است

گل خندان تو حق داشت،ولی
حاصل عمر طبیعی،این است

*          *          *

این رخ زشت و سراپای مهیب
سال‌ها،مثل تو،زیبا بوده‌ست

گرنه بهتر ز تو بوده‌ست،ای دوست
چون تو،شیرین و دلارا بوده‌ست

*          *          *

گوهری بودم و خرمهره شدم
تا که بر گردن مرگ آویزم

لیک،تا کور شود چشم فلک
تا لب گور به عشق آویزم

*          *          *

دلم از پیری تن،آگه نیست
لاجرم شور و نوایی دارد

کافرم گر دل سودایی من
بجز از عشق،خدایی دارد

*          *          *

چه بگویم به تو ای زیبا روی
که به زیبایی خود می‌نازی

پنجه بر روی تو هم خواهد زد
گردش عمر،به بازی بازی

*          *          *

گرچه امروز به صد شادابی
اختر خانه‌فروزی شده‌ای

لیک فردا،دهدت آینه‌یی
تا ببینی که:عجوزه شده‌ای!

.

.

( دیوان-406/07 )

گریخته

من ز دست جهان گریخته‌ام
زین کهن خاک‌دان گریخته‌ام

چون ندارم سلاح رنگ و ریا
از نبرد جهان گریخته‌ام

زین مکان‌های پر فساد و نفاق
به درِ لامکان گریخته‌ام

بیم‌ناکم ز امتحان عمل
لاجرم ز امتحان گریخته‌ام

نه زیانم رسد به خلق،نه سود
که ز سود و زیان گریخته‌ام

نفریبند نشان و نام،مرا
که ز نام و نشان گریخته‌ام

آن شود شاه و این شود درویش
من از این هردوان گریخته‌ام

بر گمان ساخته‌ست کاخ وجود
من زکاخ گمان گریخته‌ام

آب و نان مایه‌ی اسارت ماست
کاین چنین ز آب و نان گریخته‌ام

چون زبان‌آوری نیارم خواست
از زبان‌آوران گریخته‌ام

رنگ‌ها دیده‌ام ز پیر و جوان
که ز پیر و جوان گریخته‌ام

لنگ‌لنگان ز تیر تهمت خلق
با قدی چون کمان گریخته‌ام

زین حریفان آهنین پنجه
با تن ناتوان گریخته‌ام

جز پلیدی در آشیانه نبود
زین پلید آشیان گریخته‌ام

نشوم رنجه از گزند زمان
کز زمین و زمان گریخته‌ام

چشم یاری ز آسمانم نیست
من خود از آسمان گریخته‌ام

شعر من ترجمان روح من است
هم ازین ترجمان گریخته‌ام

.

.

( دیوان-28 )

( خاشاک-128 )

اندرز یک مادر

کس نشنیدم ز سخن‌گستران
در خط اندرز پری‌دختران

گر به نصیحت گهری سفته‌اند
قصه به خیرِ پسران گفته‌اند

لیک من آن شیوه بپرداختم
نغمه به قانون دگر ساختم

ناطق من،شعبده‌انگیز شد
مرکب اندیشه،سبک‌خیز شد

رهروی آموخت به پاکیزگان
گشت نصیحت‌گر دوشیزگان

کانچه جهان‌بخش و جهان‌پرورست
در برِ من تربیت دخترست

اوست که پرمایه کند مرد را
ماحصلِ جمع کند فرد را

کار جهان بسته به تدبیر اوست
پرورش نسل نو از شیر اوست

در کف او میوه‌ی پیوند ماست
دامن او مکتب فرزند ماست

دختر ما مریم عیسی دمی است
تربیتش تربیت عالمی است

جامعه با رشته‌ی او محکم است
در صفتش هرچه بگویم کم است

پایه‌ی ایجاد جهان خوانمش
برتر از این چیست که آن خوانمش

.

.

( دیوان-218 )

دنیاپرستی

روز پیری عشق دنیا را به دل جا داده‌ام
ای دریغا وقت رفتن دل به دنیا داده‌ام

از متاع زندگی با ما به جز یک دل نبود
با که گویم من که یک دل را به صد جا داده‌ام

تا نپنداری چو دین‌داران و زهد اندیشگان
عیش دنیا را به راه عشق عقبا داده‌ام

دل اسیر دام احساسات خود بود ای عزیز
راست گر پرسی حقیقت را به رویا داده‌ام

آسمان گوید به حاتم‌بخشی من دل مبند
سهم اسکندر شود آن کو به دارا داده‌ام

دوست،دشمن گشت از عفت‌مآبی‌های من
دوستان را از کف آوخ بهر تقوا داده‌ام

ای شرافت گم شو،ای طاعون تقوی دور باش
بس مرا آنچ اندرین بیهوده سودا داده‌ام

پاک‌دامانی درین دنیای ناپاکی خطاست
زان سبب تقوای خود را سر به صحرا داده‌ام

باز کن ای حرص خوش‌سودا دکانی سودبخش
گرچه کالای ترا صد ره به یغما داده‌ام

توبه از می می‌کنم اکنون که مینا شد تهی
الحذر ای هوشیاران،الحذر از ابلهی

1324

.

.

( دیوان-351/52 )

سبب نظم کتاب

گرچه مرا زن نه و فرزند نیست
پایِ دلم بسته‌ی این بند نیست¹

لیک مرا خواهر نیک‌اختری‌ست
در صدف دامن او گوهری‌ست

دختری از آب گهر پاک‌تر
از نفس غنچه فرح‌ناک‌تر

شبنمی از روی گل انگیخته
شکّر و شیری به هم آمیخته

الفت آن خواهر عفت سرشت
طبع مرا ساخته چو خرم‌بهشت

تافته شد منطق گویای من
گرم سخن گشت سراپای من

گرچه به ظاهر ز من‌ست این سخن
اوست در این پرده غزل‌خوان نه من

میل دل از اوست،سخن‌گو منم
قافیه پرداز دلِ او منم

نایی من مست نوا پروری است
لیک نواسنج حقیقی پری است

اوست که با لحن دلاویز خویش
قصه کند با گل نوخیز خویش

جام شرابی به صفا نوش کن
از لب من گفته‌ی او گوش کن

 

 

  

^{1-این منظومه در اواسط سال 1321 ساخته شده و آن بیت مصداق حال گوینده است.}

.

.

( دیوان-219 )

آهی که من دارم

بترس ای صبح از آه سحرگاهی که من دارم
حذر کن شمع من،از آتش آهی که من دارم

طبیبا دل ز من برگیر و کار خویش آسان کن
نخواهم برد جان از درد جان‌کاهی که من دارم

تبه شد عمر در بیهوده گردی‌ها،نمی‌دانم
کجا پایان پذیرد عاقبت راهی که من دارم

مجدر گشت روی ماه و طبع شاعران زین پس
حکایت سر کنند از دلنشین‌ماهی که من دارم

نویدم داد و بوسم داد و جام وصل داد اما
کجا خرسند گردد طبع خودخواهی که من دارم

.

.

( دیوان-134 )

فرشته‌ی اقبال

گویند اگر فرشته‌ی اقبال بر دری
کوبد سه بار و ناید از آن در برون سری

زانجا رود به خشم و هدایای خویش را
ریزد به پای دیگر و درگاه دیگری

اما ز خانه‌ی من مسکین نشان نیافت
کو بود کور و لنگ شدش پا به معبری

محرومش از دو دیده از آن خواست روزگار
تا بهره بیشتر رسد از او به هر خری

.

.

( دیوان-181 )

دعای کورش

در خوابگاه کورش اکبر نوشته بود
کای دادگر ز درگه لطف مران مرا

پیروزیم نصیب کن اندر نبرد لیک
بر دشمن شکسته،مکن سرگران مرا

تا نشکند حماسه‌ی پیروزیم دلی
خودبین مساز در صف جنگاوران مرا

تا بار من گران نشود از مدیح خلق
یارب مکن ز جمع سبک‌باوران مرا

لرزم به خود چو خواند مسکین ثناگری
دارای دهر و خسرو صاحب‌قران مرا

راهم مده به ساحت خودبینی و غرور
ایمن کن از گزند تملق‌گران مرا

در حد خویش خادم خلق است و باک نیست
گر چون خودی شناسد اشتر چران مرا

.

.

( دیوان-448 )